Κραννών

I

Αρχαία πόλη της Θεσσαλίας, στα ΝΔ της Λάρισας. Σύμφωνα με τις άμεσες και έμμεσες πληροφορίες των ιστορικών και των περιηγητών, εικάζεται ότι ήταν η σπουδαιότερη πόλη σε πλούτο και δύναμη ύστερα από τη Λάρισα, στην περιοχή της Πελασγιώτιδας. Απέκτησε την ονομασία της από μια πηγή (κράννα σημαίνει πηγή στην αιολική διάλεκτο) το νερό της οποίας, σύμφωνα με τον Πλίνιο, ήταν ζεστό και διέθετε ιαματικές και άλλες θαυματουργές ιδιότητες. Πριν από την κάθοδο των Θεσσαλών (1050 π.Χ.) η Κ. ονομαζόταν Εφύρα (Στράβων, VII, 329) και μέχρι τη σύγχρονη εποχή οι κάτοικοι της περιοχής, που θεωρούσαν τα διάσπαρτα αρχαία στα κτήματά τους λείψανα της πελασγικής Λάρισας, ονόμαζαν την Κ. Παλαιολάρισα.

Η ακριβής θέση όπου ήταν χτισμένη η Κ. έγινε γνωστή από μια επιγραφή που ανακάλυψε ο περιηγητής Λικ στις αρχές του 19ου αι. Πρόκειται για ένα ψήφισμα των Κρανωνίων (Κραννουνίουν, στο αρχαίο θεσσαλικό γλωσσικό ιδίωμα) που αναφέρεται σε κάποιο ιερό του Ασκληπιού, στο οποίο και ανατίθεται.

Δύο χιλιόμετρα Δ του σημερινού οικισμού Κ. και στα πρόρριζα ενός χαμηλού βουνού μπορεί και σήμερα ο επισκέπτης να δει νερά να αναβλύζουν σε διάφορα σημεία, στις πλαγιές μιας χαράδρας. Μολονότι τα νερά δεν είναι ζεστά, πιθανολογείται ότι πρόκειται για τη θαυματουργή κράννα του Πλινίου, που έδωσε την ονομασία της στην αρχαία Πελασγική Κ.· σε αυτή τη θέση πρέπει να βρισκόταν και το ιερό του Ασκληπιού, καθώς υπάρχουν σπαράγματα από αρχιτεκτονικά μέλη διάσπαρτα στην πλαγιά του βουνού, Β από την άβαθη χαράδρα της πηγής.

Η πόλη της Κ. ήταν χτισμένη πάνω σε έναν χωμάτινο τραπεζοειδή λόφο (οι κάτοικοι της περιοχής τον ονομάζουν Κάστρο) με ενδιαφέρουσα γεωλογική διαμόρφωση. Πάνω στο Κάστρο υπάρχουν κομμάτια αγγείων, τα σχήματα των οποίων και η γραπτή διακόσμησή τους μαρτυρούν πως ανάγονται σε όλες τις περιόδους του προχριστιανικού κόσμου. Εξάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι η Κ. κατοικήθηκε για περισσότερο από 5.000 χρόνια.

Από την προϊστορική εποχή δεν σώζεται κάτι εκτεταμένο και μόνιμο, αλλά κεραμικά όστρακα της λίθινης εποχής και ένα σημαντικό ομοίωμα νεολιθικής κατοικίας από πηλό, που αναπαριστά με συγκλονιστική πιστότητα τις τεκτονικές λεπτομέρειες μιας νεολιθικής οικίας της 5ης χιλιετίας π.Χ. · το πήλινο αυτό νεολιθικό ομοίωμα βρέθηκε σε έναν χαμηλό γήλοφο στα Β του κάστρου.

Από τις άλλες εποχές, τα λείψανα που έφτασαν στις μέρες μας είναι και αυτά ασήμαντα αποσπάσματα λίθων, τα οποία, σε λίγες μόνο περιπτώσεις, αποτελούν ένα αυτοτελές αρχιτεκτονικό μέλος ή μια ανάγλυφη επιτύμβια πλάκα, αφιερωμένη στη μνήμη κάποιου αρχαίου Κραννούνιου.

Στις ανατολικές και στις νότιες πλαγιές του Κάστρου, μέσα στα εύφορα χωράφια του γνωστού από την αρχαιότητα Κραννώνιου πεδίου, σώζονται μέχρι σήμερα τα λείψανα του τείχους της αρχαίας πόλης. Και στα Β του κάστρου βρέθηκαν κατά καιρούς αρχιτεκτονικά μέλη και πολλά αγγεία. Εκείνο όμως που επαληθεύει τη φήμη και ζωντανεύει τον πλούτο και τη δόξα της αρχαίας Κ. είναι οι τύμβοι της: μικροί λόφοι τοποθετημένοι κατά σειρά, σε μήκος περίπου ενός χιλιομέτρου, που αρχίζει από τη νοτιοδυτική γωνιά του κάστρου και καταλήγει στις βόρειες παρυφές του οικισμού Δοξαράς. Οι τύμβοι είναι γήλοφοι (3-4 μ.) που σκεπάζουν θολωτούς χτιστούς ή κιβωτιόσχημους τάφους οι οποίοι αποτελούν, μαζί με εκατοντάδες κιβωτιόσχημους τάφους, το εκτεταμένο νεκροταφείο της πελασγικής Κ., που απλώνεται στα Δ του κάστρου και σκεπάζει με τα πώρινα, μαρμάρινα και κεραμικά λείψανά του τις πλαγιές του βουνού.

Στην Κ. έγιναν δύο φορές ανασκαφές, το 1960 και το 1970. Και τις δύο φορές ανασκάφηκαν τύμβοι και ήρθαν στο φως τρεις σημαντικοί χτιστοί θολωτοί τάφοι και άλλοι κιβωτιόσχημοι. Ένας από τους χτιστούς ήταν διακοσμημένος στη βόρεια πλευρά του με τοιχογραφία, η οποία καταστράφηκε πριν συντηρηθεί, ενώ βρέθηκε και μια πήλινη σαρκοφάγος φιλοτεχνημένη με σκηνές κυνηγιού. Στις ίδιες ανασκαφές ήρθαν στο φως εξαιρετικά αγγεία του 5ου και του 4ου αι. π.Χ., χρυσά και αργυρά κοσμήματα, μαρμάρινα αλάβαστρα και νομίσματα, τα οποία φυλάσσονται στα μουσεία του Βόλου και της Λάρισας· όλα αυτά μαρτυρούν το πανάρχαιο μεγαλείο της πελασγικής Κ.

Από την Κ. των ιστορικών χρόνων καταγόταν η γνωστή οικογένεια των Σκοπάδων, οι οποίοι εξουσίαζαν για πολλά χρόνια τις εύφορες πεδιάδες του κραννώνιου πεδίου και μαζί με την ισχυρή λαρισαϊκή οικογένεια, τους Αλευάδες, κυριαρχούσαν σε ολόκληρη τη Θεσσαλία. Ωστόσο φαίνεται πως κάποια εποχή οι πρώτοι επισκίασαν τους δεύτερους και τότε ορίστηκαν αρχηγοί της Θεσσαλίας, μέχρι τα χρόνια του τυράννου των Φερών Αλεξάνδρου. «Πλούτον μεν Σκοπάδων γενναιοφροσύνην δε Κίμωνος» εύχεται ο Κριτίας σε ένα του ελεγείο, γεγονός που αποδεικνύει την πανελλήνια φήμη των Κραννουνίουν αρχόντων.

II

Πεδινός οικισμός (υψόμ. 120 μ., 104 κάτ.) του νομού Λαρίσης. Βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα του νομού, στην πεδιάδα, 20 χλμ. ΝΔ της πόλης της Λάρισας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Κραννώνος.

Μελανόμορφη λήκυθος του 5ου αι. π.Χ., που βρέθηκε στην πελασγική πόλη της αρχαίας Θεσσαλίας Κραννώνα (Αρχαιολογικό Μουσείο, Βόλος).